Cukrzyca jest chorobą przewlekłą, spowodowaną zaburzeniami metabolizmu węglowodanów, tłuszczów i białek. W chorobie tej obserwuje się niedostateczne wydzielanie insuliny i/lub oporność tkanek na insulinę, co objawia się wysokim stężeniem glukozy we krwi. Nieleczona cukrzyca prowadzi do uszkodzenia i niewydolności różnych narządów i układów – oczu (retinopatia cukrzycowa), nerek (nefropatia), układu nerwowego (neuropatia), kończyn dolnych (stopa cukrzycowa). Według WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) 50-60% chorych na cukrzycę typu 2 umiera przedwcześnie z powodu chorób sercowo-naczyniowych.
DANE EPIDEMIOLOGICZNE
Cukrzyca typu 2 to najbardziej rozpowszechniona forma cukrzycy odpowiadająca za 90-95 % przypadków. W 2014r. w porównaniu do roku 1980 liczba chorych na świecie w populacji dorosłych wzrosła aż czterokrotnie ze 108 do 422 milionów.
W Polsce chorych na cukrzycę jest ok. 3 mln, z czego ok. 500 tysięcy osób nie ma świadomości swojej choroby i nie podejmuje leczenia. Z danych WHO wynika, że cukrzyca najczęściej wykrywana jest dopiero po 5-12 latach od pierwszych jej objawów, takich jak wzrost poziomu glukozy we krwi. Co druga kobieta w wieku 70-79 lat dowiaduje się, że jest chora na cukrzycę dopiero po ataku serca, a u 2/3 mężczyzn w tej samej grupie wiekowej zawał jest pierwszym objawem tej choroby.
Odsetek chorych na cukrzycę w dorosłej populacji Polaków wynosi 8 proc. i jest wyższy niż europejska średnia (7,3 proc.). Jak wskazują dane epidemiologiczne już w 2030 r. cukrzyca może być siódmą przyczyną zgonów na świecie. Ryzyko zgonu u diabetyków jest 3-krotnie większe niż u osób zdrowych.
JAK ROZPOZNAĆ CUKRZYCĘ?
Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2017r. przy braku występowania objawów hiperglikemii i stwierdzonej przygodnej glikemii ≥ 200mg/dl wystarczy jedno oznaczenie stężenia glukozy w osoczu krwi żylnej na czczo ≥ 126 mg/dl, żeby rozpoznać cukrzycę. U ponad połowy chorych nie występują objawy hiperglikemii!!!
Objawami hiperglikemii są:
- zmniejszenie masy ciała
- wzmożone pragnienie
- wielomocz
- osłabienie i wzmożona senność
- pojawienie się zmian ropnych na skórze oraz stanów zapalnych narządów moczowopłciowych.
W przypadku zaobserwowania objawów zaleca się wykonanie oznaczenia glikemii przygodnej czyli oznaczenie poziomu glukozy we krwi pobranej o dowolnej porze dnia, niezależnie od pory ostatnio spożytego posiłku. Jeśli wynik jest ≥ 200 mg/dl wówczas mamy cukrzycę. Innym kryterium, które wskazuje na cukrzycę jest wynik ≥ 126 mg/dl w dwukrotnie oznaczonej glikemii na czczo.
Gdy istnieje podejrzenie nieprawidłowej tolerancji glukozy lub cukrzycy (wynik glikemii na czczo przy jednokrotnym lub dwukrotnym badaniu wynosi 100–125 mg/dl) należy wykonać doustny test tolerancji glukozy (OGTT). Jeśli wynik wyjdzie < 140 mg/dl wówczas mamy prawidłową tolerancję glukozy. Z kolei wynik w zakresie 140–199 mg/dl świadczy o nieprawidłowej tolerancji glukozy (STAN PRZEDCUKRZYCOWY), a gdy jest ≥ 200 mg/dl świadczy o cukrzycy.
ZAPOBIEGANIE CUKRZYCY
Wykazano, że normalizacja masy ciała u osób z nadwagą lub otyłością może prowadzić do ustąpienia cech nieprawidłowej tolerancji glukozy, a tym samym stanowić podstawowy czynnik prewencji cukrzycy typu 2.
W zapobieganiu tej chorobie ogromne znaczenie ma racjonalna dieta i umiarkowana aktywność fizyczna dostosowana do wieku i możliwości organizmu. W konstruowaniu odpowiedniej diety może Ci pomóc Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej opracowana przez Instytut Żywności i Żywienia.
W diecie ogranicz węglowodany łatwo przyswajalne takie jak: cukier, słodycze, białe mąki, jasne makarony, biały ryż, różnego rodzaju słodkie ciasta i ciasteczka, a w ich miejsce wprowadź węglowodany złożone o niskim indeksie glikemicznym IG < 55 (sprzyjają wyrównaniu poziomu cukru we krwi i nie powodują nagłych wyrzutów insuliny), np. grube kasze i płatki, mąki pełnoziarniste, makarony razowe, ryż brązowy, warzywa (jedz je jak najczęściej „na surowo”), owoce (zwłaszcza te rosnące w strefie klimatu umiarkowanego – mają niski IG). Produkty te dostarczą nam m.in. błonnika oraz witamin i składników mineralnych.
Warzywa i owoce spożywaj jak najczęściej i w jak największej ilości, co najmniej połowę, tego co jesz. Przy czym, udział warzyw w diecie powinien być większy i stanowić 3/4 tej ilości, a owoce tylko 1/4.
Zwracaj uwagę na ilość i jakość spożywanych tłuszczy. Tłuszcze zwierzęce ograniczaj na korzyść tłuszczy roślinnych (np. używaj oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, awokado, nasion, pestek i orzechów). Staraj się jeść ryby morskie dwa razy w tygodniu.
Ogranicz spożycie mięsa (zwłaszcza czerwonego i przetworzonych produktów mięsnych, do 0,5kg na tydzień). Zwiększ spożycie nasion roślin strączkowych, mleka i chudych przetworów mlecznych.
Do przyrządzania potraw zamiast soli używaj ziół, które korzystnie wpłyną na smak i aromat potrawy, a przy okazji wspomogą trawienie pożywienia.
Nie zapominaj o piciu wody. I unikaj alkoholu.
PAMIĘTAJ!!! Jeśli chcesz zapobiegać cukrzycy typu 2 kontroluj swoją masę ciała i staraj się aby była w normie! Zwracaj uwagę na to co jesz i ruszaj się przynajmniej 30 min. przez większość dni tygodnia. Rób badania poziomu cukru na czczo przynajmniej RAZ do ROKU (zwłaszcza jeśli jesteś w grupie ryzyka)!
DIETA W CUKRZYCY
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne (PTD) zwraca uwagę na konieczność indywidualnego podejścia do pacjenta przy ustaleniach związanych z leczeniem dietetycznym cukrzycy typu 2, bo nie ma diety uniwersalnej dla każdego pacjenta. Zaleca się, aby posiłki były spożywane regularnie, 4-6 razy dziennie i o stałych porach. Dieta powinna uwzględniać zasady prawidłowego żywienia (patrz wyżej), które obowiązują zarówno osoby zdrowe jak i chore.
W związku z tym, że poziom glukozy we krwi zależy przede wszystkim od węglowodanów muszą być one kontrolowane w diecie osoby chorej, zarówno pod względem ilości jak też jakości. Aby ułatwić policzenie ilości węglowodanów w diecie, wprowadzono pojęcie wymiennika węglowodanowego (WW). 1WW jest to taka ilość produktu, w której występuje 10g węglowodanów przyswajalnych np. 1 kromka chleba to jest 1 WW, tzn. zawiera 10g węglowodanów, bułka grahamka o masie 100g zawiera aż 5 WW (50g węglowodanów).
Niektóre węglowodany wchłaniają się bardzo szybko, przez co podnoszą gwałtownie poziom cukru we krwi, inne zaś wchłaniają się wolniej i wówczas poziom glikemii wzrasta stopniowo. Fakt ten posłużył do podziału produktów na trzy grupy w oparciu o wartość Indeksu Glikemicznego (IG). Niższa wartość IG świadczy o mniejszym wzroście glikemii, którą wywoła dany produkt.
Wyróżnić można:
1. produkty o wysokim indeksie glikemicznym tzw. węglowodany galopujące, IG > 70
2. produkty o średnim indeksie glikemicznym tzw. węglowodany maszerujące, IG = 55-70
3. produkty o niskim indeksie glikemicznym tzw. węglowodany pełzające, IG < 55
W diecie cukrzyka należy stosować produkty z niskim indeksem glikemicznym. Trzeba wziąć pod uwagę, że indeks glikemiczny uwzględnia tylko tempo wchłaniania węglowodanów, a nie uwzględnia ich ilości w porcji produktu. Może to wprowadzać w błąd, gdyż, np. czekolada zawiera dużo cukru, ale ma niski IG 42, bo tłuszcz w niej zawarty spowalnia tempo wchłaniania węglowodanów. Dlatego wprowadzono pojęcie ładunku glikemicznego (ŁG), który bierze pod uwagę wartość indeksu glikemicznego oraz ilość węglowodanów w porcji produktu. Znajomość tego pojęcia pozwoli na lepsze zrozumienie wpływu jedzenia na poziom cukru we krwi.
Wartości referencyjne dla indeksu i ładunku glikemicznego oraz ich interpretacja
Jako przykład może nam posłużyć arbuz, który ma IG 72, a więc po jego spożyciu węglowodany wchłaniają się szybko. Lecz w porcji 100g tego owocu jest tylko 8g węglowodanów.
ŁG arbuza = (72 x 8) : 100 = 5,76
Węglowodany wchłoną się szybko (IG 72), lecz poziom glukozy we krwi nie wzrośnie wysoko, gdyż arbuz zawiera tylko 8g węglowodanów.
Przykładem produktu, który bardzo szybko się wchłania (wysoki IG) i po spożyciu którego poziom glukozy jest bardzo wysoki (duża ilość węglowodanów) jest bułka pszenna.
ŁG bułki pszennej = (95 x 30) : 100 = 28,5
Przy tak szybkim wchłanianiu (wysoki IG), niezwykle trudne jest uchwycenie wzrostu glikemii w ramach samokontroli, gdyż glukoza po osiągnięciu wysokiego poziomu we krwi szybko spada nawet poniżej początkowej wartości, co spowodowane jest dużym wyrzutem insuliny we krwi. Spożywanie tego typu produktów może przyczynić się do wystąpienia hipoglikemii po posiłku. W diecie z niskim IG i małą ilością węglowodanów przyswajalnych to zjawisko nie występuje, gdyż poziomy glukozy i insuliny we krwi wzrastają stopniowo i są stabilne przez dłuższy czas. Produkty z niskim IG i ŁG sprzyjają utrzymaniu prawidłowej wagi oraz zapobiegają napadom głodu i senności po posiłkach.
IG produktów żywnościowych spożywanych w ich naturalnej postaci jest znacznie niższy niż gotowanych, pieczonych, bardziej rozdrobnionych lub przetworzonych w inny sposób. Zbyt rozgotowane produkty np. kasze, makarony, czy warzywa powodują szybki wzrost poziomu cukru we krwi. Natomiast te same produkty spożywcze ugotowane do postaci al dente nie wywołują takiego efektu. Duży wpływ na obniżanie IG ma obecność błonnika rozpuszczalnego, białka i tłuszczu w produktach. Należy podkreślić, że chorzy na cukrzycę oprócz kontroli węglowodanów w diecie powinni stosować się do zaleceń lekarza dotyczących schorzeń często współistniejących, takich jak: nadciśnienie, zaburzenia gospodarki lipidowej czy niewydolność nerek. Warto również skorzystać z konsultacji u dietetyka, który pomoże w opracowaniu odpowiedniej diety oraz przekaże stosowne zalecenia.
PRODUKTY PRZECIWSKAZANE W DIECIE CUKRZYKA
- cukier (poza dozwoloną ilością), melasa, wszelkiego rodzaju tłuste słodycze i ciasta: torty, chałwa, czekolada i czekoladki, kruche ciasta, biszkopt z cukrem, babki drożdżowe, cukierki, batony, dżemy, konfitury (z wyj. niskocukrowych), lody, ciasto z dużą ilością jaj (m.in. sękacz), ciasto francuskie, desery z miodem, soki owocowe;
- wielojajeczne makarony, przemysłowe wyroby cukiernicze;
- tłuste mleko i jego przetwory, śmietana, lody, tłuste sery żółte, sery pleśniowe, sery topione, koktajle mleczne na bazie pełnego mleka;
- tłuste mięso: wieprzowina, baranina, mięso z gęsi i kaczki;
- zupy na tłustych wywarach, zagęszczane zasmażkami, z dużą ilością śmietany;
- tłuste wędliny i kiełbasy (zwł. wieprzowe), salceson, kaszanka, podroby: wątróbka, móżdżek, nerki, płuca;
- tłuste ryby – węgorz, łosoś, konserwy rybne w oleju, „owoce morza”, kraby, homary;
- żółtka jaj;
- masło, słonina, boczek, smalec, olej kokosowy, majonez, łój, sadło;
- frytki, chipsy, puree z tłuszczem, ziemniaki w tłuszczu;
- kandyzowane owoce, owoce w cukrze, owoce suszone, rodzynki, daktyle;
- napoje alkoholowe (hamują uwalnianie glukozy z wątroby i mogą sprzyjać rozwojowi niedocukrzenia), szczególnie zawierające więcej niż 8% alkoholu lub też słodzone, zawierające dekstryny jak piwo;
- napoje słodzone cukrem: coca cola, pepsi cola i inne (z wyjątkiem typu „light”).
PRODUKTY ZALECANE W DIECIE CUKRZYKA
- produkty z dużą zawartością błonnika rozpuszczalnego, takie jak: siemię lniane, płatki owsiane, płatki jęczmienne, warzywa strączkowe, inne warzywa, owoce rosnące w naszym klimacie (np. jabłka, śliwki, owoce jagodowe – porzeczki, maliny, jeżyny, borówki, jagody)
- węglowodany pochodzące z: pełnego ziarna zbóż (np. chleb razowy graham, chleb pełnoziarnisty, grube kasze i płatki), niektórych owoców (np. grejpfruty zielone oraz owoce wymienione wyżej), warzyw (zwłaszcza tych o zawartości węglowodanów od 0 do 5 %, np. rzodkiewka, sałata, cykoria, ogórek, szczypiorek, brokuły, cebula, kalafior, kabaczek, pomidory, papryka, szparagi). Pozostałe warzywa o zawartości węglowodanów od 5-45% należy spożywać w ilości obliczonej w dziennej racji pokarmowej, mleka i przetworów mlecznych z niską zawartością tłuszczu (max do 2% tł.);
- chude mięsa (cielęcina, młoda wołowina, królik, drób) i chude wędliny;
- jaja na miękko lub jajecznica (2-3 razy w tygodniu)
- tłuszcze roślinne zawierające kwasy tłuszczowe jednonienasycone, np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy oraz kwasy tłuszczowe wielonienasycone, np. orzechy (w ograniczonych ilościach), chude i średniotłuste ryby (np. śledzie w umiarkowanych ilościach), olej lniany;
- zupy jarzynowe z warzyw ubogowęglowodanowych, czyste, np. pomidorowa, czerwony barszcz, kalafiorowa, koperkowa, żurek, kapuśniak.
- woda mineralna niegazowana, herbata bez cukru, kawa zbożowa;
PODSUMOWANIE
Według International Diabetics Federation (IDF) zmiana stylu życia poprzez włączenie regularnej aktywności fizycznej (30 min. dziennie) oraz utrzymanie należnej masy ciała może zmniejszyć ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 o 40%. Jeśli do tego dołączymy właściwie zbilansowaną dietę, rzucimy palenie oraz opanujemy stres ryzyko zachowania na cukrzycę zmniejszy się diametralnie. Dlatego zadbajmy o zdrowy styl życia i wartościowe odżywianie, które pozwolą nam cieszyć się zdrowiem i dobrym samopoczuciem na co dzień.
Autor tekstu: Mgr inż. Alicja Kulińska
Specjalista ds. żywienia człowieka, dietetyk. Absolwentka Wydziału Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie oraz studiów podyplomowych na kierunku „Poradnictwo Żywieniowe i Dietetyczne” na tym samym wydziale. Członek Polskiego Towarzystwa Dietetyki.
Bibliografia:
- L. Kłosiewicz-Latoszek., M. Jarosz, Wstęp, [W]: Cukrzyca. Zapobieganie i leczenie, L. Kłosiewicz-Latoszek, M. Jarosz (red), Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL 2010, str.7
- Report on diabetes, https://dozdrowia.com.pl/wp-content/uploads/2017/08/9789241565257_eng.pdf,
- NIZP-PZH: w Polsce odsetek chorych na cukrzycę sięga 8 proc., http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,409246,nizp-pzh-w-polsce-odsetek-chorych-na-cukrzyce-siega-8-proc.html,
- Z. Wojtasiński, Eksperci: cukrzycę ma 2,73 mln Polaków, to pierwsze wiarygodne dane, http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,408736,eksperci-cukrzyce-ma-273-mln-polakow-to-pierwsze-wiarygodne-dane.html
- Zasady rozpoznania zaburzeń gospodarki węglowodanowej, „Diabetologia kliniczna” 2017, tom 5, supl. A s. A5
- IŻŻ, Zasady prawidłowego żywienia, http://www.izz.waw.pl/pl/zasady-prawidowego-ywienia, 22.08.2017
- M. Grzymisławski, Żywienie w cukrzycy, [W]: Żywienie człowieka zdrowego i chorego, J. Hasik J. Gawęcki (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007, s. 180.
- Na podstawie, E. Adamska, Index i ładunek glikemiczny, „Cukrzyca a zdrowie”, P6/18/8PA, s. 12-13
- Terapia behawioralna. Zalecenia dietetyczne, „Diabetologia kliniczna” 2017, Tom 3, supl. A s. A13
- L. Kłosiewicz-Latoszek, A. Cichocka, Zalecenia żywieniowe, [W]: Cukrzyca. Zapobieganie i leczenie, L. Latoszek, M. Jarosz (red), Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL 2010, s. 45-47
- D. K. Skrypnik, J. Suliburska, P. Bogdański, D. Pupek-Musialik, Dietoterapia wybranych chorób metabolicznych, „Forum zaburzeń metabolicznych” 2013, tom 4, nr 2, s. 83.
- A. Rudnicka, H. Ciborowska, Dieta z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów, [W]: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL 2014, s. 294-296
