„Życie z przewlekłym bólem” – tak pacjentki charakteryzują tę chorobę. Endometrioza może powodować uszkodzenia wielonarządowe, silnie obniżając jakość życia kobiet. Szacuje się, że endometrioza dotyka 10-15 proc. kobiet w wieku rozrodczym i dziewcząt na świecie, w tym dwa miliony Polek. W 96 proc. przypadków endometrioza skutkuje obniżeniem płodności. U co drugiej-trzeciej kobiety, zgłaszającej się do kliniki leczenia niepłodności, endometrioza jest już zdiagnozowana, podejrzewana lub rozpoznawana na etapie badań diagnostycznych. Ważny jest czas – im szybsze zdiagnozowanie i określenie stopnia choroby, tym większe szanse na macierzyństwo.
Objawy i konsekwencje choroby
Endometrioza (łac. endometriosis externa, pol. gruczolistość zewnętrzna) to poważne schorzenie przebiegające z objawami przewlekłego zapalenia. Choroba objawia się nieprawidłowym rozrostem tkanki endometrium, czyli błony śluzowej macicy, poza jamą macicy. Ogniska pojawiają się zazwyczaj na jajnikach i jajowodach, w mięśniu macicy, na pęcherzu moczowym i moczowodach, w pochwie, jelicie grubym, na otrzewnej. W rzadkich przypadkach stwierdzano je również w płucach, mózgu, oku, a nawet na skórze. Tkanka ektopowa reaguje na cykl hormonalny – ulega złuszczaniu i krwawieniu, co prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego, zrostów i powstawania torbieli (najczęściej typu „czekoladowego”).
Objawy choroby są zróżnicowane i często niespecyficzne:
• silne bóle menstruacyjne i owulacyjne,
• ból w trakcie stosunku płciowego (dyspareunia),
• ból przy oddawaniu moczu i defekacji,
• dolegliwości jelitowe (wzdęcia, biegunki, zaparcia, krwawienia),
• uczucie ciągłego zmęczenia,
• objawy psychiczne: lęk, depresja, spadki nastroju.
Patofizjologia
Dokładne przyczyny choroby nie są znane, a objawy niespecyficzne. A ponieważ endometrioza może rozpocząć się z chwilą pierwszej miesiączki i trwać również po menopauzie, kobiety często przez wiele lat cierpią przewlekły ból o niezdiagnozowanym pochodzeniu. Pacjentki często skarżą się na niezrozumienie i problem z uzyskaniem pomocy – ten proces może trwać nawet kilkanaście lat.
Diagnoza i leczenie
Wciąż główną barierą w leczeniu endometriozy jest jej późna wykrywalność. Brak jednoznacznych markerów, rozproszone objawy i niejednolity obraz kliniczny powodują, że diagnostyka jest trudna.
Diagnostyka powinna opierać się przede wszystkim na: dokładnym wywiadzie klinicznym, i badaniu ginekologicznym. Lekarz może zalecić badanie USG transwaginalne,, rezonans magnetyczny (MRI).
Zgodnie z najnowszymi wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Rozrodu Człowieka i Embriologii (ESHRE), obecnie diagnostyka endometriozy w większym stopniu powinna opierać się na badaniach obrazowych niż laparoskopii. Laparoskopia – choć wciąż uznawana za złoty standard – nie powinna być pierwszym wyborem. Obecnie w wielu ośrodkach specjalistycznych wykorzystuje się zaawansowane techniki obrazowe, pozwalające na wykrycie nawet głęboko naciekającej endometriozy (DIE – deep infiltrating endometriosis).
Leczenie: zintegrowane podejście wielospecjalistyczne
Nie istnieje obecnie leczenie przyczynowe endometriozy – strategia terapeutyczna ma na celu redukcję objawów, poprawę jakości życia, zahamowanie progresji choroby i ochronę płodności.
Leczenie endometriozy zależy od stopnia zaawansowania choroby i zgłaszanych przez pacjentkę dolegliwości. Każda chora powinna wdrożyć odpowiednią dietę, aktywność fizyczną i fizjoterapię. Czasem już te zmiany potrafią znacząco złagodzić ból i zmniejszyć stan zapalny. W kolejnym etapie stosuje się hormonoterapię. W cięższych przypadkach konieczne jest leczenie operacyjne.
Leczenie operacyjne (zwykle laparoskopowe) polega na precyzyjnym usunięciu ognisk endometrialnych, torbieli i zrostów. Uzupełnieniem terapii jest zabezpieczenie płodności, np. poprzez zamrożenie komórek jajowych lub zarodków – zwłaszcza w przypadku kobiet młodych lub planujących późniejsze macierzyństwo.
Najnowsze rozporządzenie ministra zdrowia, wprowadziło bezpłatną, kompleksową opiekę medyczną dla kobiet z endometriozą. Zapewnia to wysokospecjalistyczne leczenie endometriozy, występującej także poza układem rozrodczym. Refundacja objęła, diagnostykę, leczenie farmakologiczne i chirurgiczne.
Dieta i styl życia: rola interwencji żywieniowej
Dieta przeciwzapalna może znacząco zmniejszać dolegliwości, regulować gospodarkę hormonalną i wspierać odporność. Najważniejsze zalecenia obejmują:
• ograniczenie spożycia czerwonego mięsa, cukru, tłuszczów trans i żywności przetworzonej,
• zwiększenie podaży warzyw, owoców, błonnika, zdrowych tłuszczów (np. omega-3), orzechów, pestek i roślin strączkowych,
• ograniczenie lub eliminację nabiału i glutenu (jeśli nasilają objawy),
• suplementację witaminy D, probiotyków, kwasów omega-3, cynku i selenu.
Dodatkowo rekomendowane są regularne ćwiczenia o umiarkowanej intensywności, techniki relaksacyjne oraz wsparcie psychologiczne – szczególnie w przypadkach długotrwałego bólu i niepłodności.
Płodność: walka z czasem
Wpływ endometriozy na płodność jest znaczny. Szacuje się, że nawet 40-50% kobiet z niepłodnością choruje na endometriozę. Choroba powoduje zmiany anatomiczne (zrosty, niedrożność jajowodów), zaburzenia owulacji, a także upośledza jakość komórek jajowych. Im wcześniej zostanie postawiona diagnoza i podjęte działania zabezpieczające płodność, tym większe szanse na późniejsze macierzyństwo.
Choroba może utrudniać zajście w ciążę, powodując trudności z zapłodnieniem i zagnieżdżeniem się zarodka. Zrosty, wywołane chorobą, mogą powodować niedrożność jajowodów, a przewlekły stan zapalny ma toksyczne działanie na komórki jajowe oraz zarodek. Endometrioza zaburza wydzielanie hormonów przez jajniki, zmniejsza rezerwę jajnikową (tj. liczbę i jakość komórek jajowych), zaburza funkcje endometrium ograniczając możliwości zagnieżdżenia się zarodka, a jeżeli nawet dojdzie do zagnieżdżenia – może być przyczyną poronień nawykowych. Na dalszym etapie choroba może prowadzić do spadku jakości komórek jajowych i nieprawidłowych interakcji pomiędzy komórką jajową a plemnikiem. Ból podczas stosunków powoduje strach przed współżyciem i obniżenie libido co sprawia, że pary starające się o dziecko rzadziej podejmują współżycie lub jest ono niepełne.
Społeczny i psychiczny wymiar choroby
Endometrioza to nie tylko problem ginekologiczny. To choroba systemowa – wpływająca na całe życie kobiety: relacje, pracę, życie seksualne, emocje. Wysoki poziom niezrozumienia ze strony otoczenia oraz trudności diagnostyczne prowadzą często do samotności i izolacji pacjentek. Wymaga to uważności także ze strony psychologów, terapeutów oraz lekarzy POZ.
Podsumowanie
Endometrioza jest jednym z najpoważniejszych wyzwań współczesnej ginekologii, immunologii i medycyny zintegrowanej. Niezbędne są interdyscyplinarne działania – edukacyjne, diagnostyczne, terapeutyczne i społeczne. Wzrost świadomości choroby wśród lekarzy i społeczeństwa to warunek konieczny do skrócenia czasu diagnozy, poprawy jakości życia pacjentek oraz zabezpieczenia ich płodności.
Każda kobieta ma prawo do życia bez bólu – z dostępem do rzetelnej informacji, profesjonalnej diagnostyki i empatycznego leczenia.
Bibliografia:
Hanna Stolińska, Endometrioza. Kobiecość w rozkwicie, Wydawnictwo Zwierciadło, 2023
ESHRE Guidelines for the diagnosis and treatment of endometriosis (2022)
Raporty WHO i Endometriosis.org
