Otyłość staje się dominującym problemem na świecie, także i w Polsce systematycznie wzrasta częstość występowania nadwagi i otyłości. Z otyłością zmaga się dziś 25% mężczyzn i 27% kobiet, a nadwaga występuje u 44% mężczyzn i 32% kobiet. Niepokojący jest fakt, że tendencję tę obserwuje się także u dzieci i młodzieży. Gabinety lekarskie poradnie specjalistyczne oblegane są przez matki z dziećmi, których pociechy w wieku 10-11 lat zmagają się z nadwagą. Najnowsze badania Instytutu Żywności i Żywienia (IŻŻ) pokazują, że otyłość występuje już u 22,3% uczniów szkół podstawowych i gimnazjów, dotyczy także od 9% do 18% dzieci w wieku 3-6 lat. O przyczynach i konsekwencjach tego zjawiska rozmawiamy z prof. dr hab. Haliną Weker z Zakładu Żywienia Instytutu Matki i Dziecka.
Dorota Tuńska: Pani profesor jak możemy zdefiniować otyłość? Jakie kryteria, pozwalają nam uznać osobę za otyłą?
Halina Weker: Otyłość, jest stanem, w którym ilość energii dostarczonej istotnie przewyższa jej zużycie przez organizm, charakteryzuje się zwiększeniem masy ciała poprzez nadmierny wzrost ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. Kryteria, które pozwalają nam to stwierdzić, to dla osób dorosłych jest to wskaźnik masy ciała- BMI, czyli iloraz masy ciała przez wysokość ciała, podniesiony do kwadratu. Jeżeli wynosi powyżej 30, takie osoby uznaje się za otyłe. Dla dzieci te kryteria są inne. WHO uznaje, że aktualna masa ciała dziecka, która odbiega od siatki centylowej, powyżej 85 centyla stanowi ryzyko otyłości.
D.T.: Już ponad 50 lat temu, WHO uznała otyłość jako jednostkę chorobową i wpisała ją na Międzynarodową Listę Chorób i Problemów Zdrowotnych. W Polsce lista ta obowiązuje od 1996r. Dlaczego w naszym kraju wciąż mamy narastający problem otyłości wśród dzieci i młodzieży?
H.W.: Problem otyłości wśród dzieci związany jest z metabolicznym programowaniem żywieniowym. Otyłość nie zaczyna się z dnia na dzień, jest problemem, który narasta w czasie. Te przyrosty masy ciała powinny być kontrolowane od najwcześniejszego okresu życia dziecka. Mówimy o tym, że pierwsze 1000 dni życia, czyli od okresu prenatalnego, następnie okresu niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa do ok. 3 roku życia są kluczowe, o które musimy szczególnie dbać od strony właściwego postępowania żywieniowego. Od programowania żywieniowego i metabolicznego w tym czasie zależy stan zdrowia dziecka w dorosłości. Dlatego tak dużą rolę przypisuje się planowaniu prawidłowego żywienia kobiet w okresie ciąży, następnie dziecka w pierwszym roku życia, gdzie optymalnym postępowaniem jest karmienie piersią i dalej umiejętne rozszerzanie diety. Ważny jest także odpowiedni dobór produktów w 2 roku życia, kiedy dziecko przechodzi na dietę stołu rodzinnego. Ta dieta jest bardzo istotna, gdyż w tym okresie kształtują się zachowania żywieniowe dziecka.
D.T.: Zachowania żywieniowe dziecka kształtują się już od pierwszych miesięcy do drugiego roku życia. W tym czasie wzorem zachowania żywieniowego są słodkie mieszanki mleczne, czy nie kształtujemy w ten sposób nawyku słodkiego smaku?
H.W.: Od początku wszyscy preferujemy smak słodki, tylko on jest odpowiednio wyciszany w czasie karmienia piersią, gdyż laktoza, podstawowy cukier mleka kobiecego jest zdecydowanie mniej słodka niż dwucukry, jak sacharoza, zawarta w mieszankach. Dzieci karmione piersią nie akceptują smaku słodkiego w takim stopniu jak dzieci żywione sztucznie, mlekiem modyfikowanym. Mając to na uwadze eksperci żywieniowy z Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa Żywności, wytyczają rekomendacje odnośnie składu żywności przeznaczonej dla najmłodszych dzieci. W produktach żywnościowych produkowanych z przeznaczeniem dla dzieci zwraca się szczególną uwagę na skład ilościowy i jakościowy.
D.T.: Z danych WHO wynika, że w Polsce wśród 11 latków jest najwięcej dzieci z otyłością, w porównaniu do równolatków w innych krajach europejskich. W Europie co czwarte dziecko ma nadmierną masę ciała. Co jest tego powodem?
H.W.: To jest związane z nierealizowaniem zaleceń, które są ujęte w modelu bezpiecznego żywienia dzieci tzn. jest to często zła organizacja posiłków, czyli dzieci mają tzw. dietę gryzową, kilkanaście razy dziennie zjadają różnego rodzaju przekąski, jedzą nieregularnie, nie mają dobrze zbilansowanej diety pod względem wartości energetycznej i odżywczej, która uwzględniałaby indywidualne zapotrzebowania dziecka. Istotne są także zachowania żywieniowe opiekunów, tradycja kulturowa, gdyż pierwsze nawyki kształtują się w domu. Kształtowanie prawidłowych zachowań żywieniowych dzieci poprzez właściwy dobór produktów w ich dietach, zależy głównie od rodziców i opiekunów. Obecnie ludzie pochłonięci codziennymi sprawami mają mniej czasu na emocjonalny kontakt z dzieckiem, brakuje zwykłych rozmów, wspólnego spędzania czasu, celebrowania posiłków, co skutkuje wzrostem konsumpcji łatwego do przygotowania, a tym samym w dużym stopniu przetworzonego pożywienia. W diecie dzieci z otyłością często występuje zbyt wysokie spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, cukrów prostych i soli. Koszyk przemyślanych zakupów powinien zawierać produkty niskoprzetworzone, świeże, naturalne. Problem ten pośrednio związany jest również z producentami żywności, którzy np. poprzez reklamę niekorzystnych pod względem składu produktów czy napojów rujnują efekty edukacji prozdrowotnej.
D.T.: Co, poza niewłaściwą dietą, może być przyczyną otyłości?
Z czynników środowiskowych sprzyjających powstawaniu nadmiernej masy ciała, uznaje się niską aktywność fizyczną, siedzący tryb życia – szacuje się także, że tylko około 30% dzieci i młodzieży uprawia jakąś formę ruchu – oraz niedobór snu. Przyczyną otyłości mogą być także problemy emocjonalne. Może być to powiązane z takimi czynnikami psychologicznymi jak: niska samoocena i brak samoakceptacji, obniżony nastrój lub depresja, zastępowanie jedzeniem ważnych potrzeb emocjonalnych np. bezpieczeństwa, miłości, przyjaźni uznania, szacunku otoczenia oraz uzależnienie od jedzenia.
D.T.: Jakie są podwyższone czynniki ryzyka otyłości u dzieci?
H.W.: Występowanie otyłości u jednego z rodziców zwiększa ryzyko występowania otyłości w wieku dorosłym 4-5-krotnie, przy czym otyłość matki ma większy wpływ na wystąpienie otyłości dziecka w późniejszym wieku. W przypadku, kiedy otyłość dotyczy obojga rodziców, ryzyko to wzrasta aż 13-krotnie. Ważnym czynnikiem ryzyka jest również waga urodzeniowa, poniżej 2500 gramów i powyżej 4000 gramów. Niedożywienie płodu może być rekompensowane w okresie pourodzeniowym wzmożonym łaknieniem i lepszą przyswajalnością pokarmu, stałe przekarmianie dziecka zwiększa ryzyko wystąpienia otyłości.
D.T.: Otyłe dziecko, to w przyszłości otyły dorosły, to także chory człowiek, dlaczego wciąż przegrywamy walkę z otyłością?
H.W.: Dlatego, że działamy według stereotypów myślowych, nie jesteśmy uważni, bagatelizujemy objawy, racjonalizujemy, że dziecko z wyrośnie z nadmiaru masy ciała. Druga przyczyna to nasze stereotypy działania, przychodzimy na wizytę do lekarza czy dietetyka i uważamy, że dziecko już będzie redukowało masę ciała. Tymczasem tylko kompleksowa opieka i konsekwencja w działaniu może spowodować, że dziecko będzie szczuplało albo przez przyrost wysokości albo przez czynnik żywieniowy, który będzie zmodyfikowany przez lekarza czy dietetyka. Musimy pamiętać, że otyłość jest chorobą, która sprzyja rozwojowi wielu innych chorób dietozależnych: cukrzycy typu 2, chorobom układu sercowo-naczyniowego, zaburzeniom oddychania, zmianom zwyrodnieniowym układu kostno-stawowego, dyslipidemii, niektórym typom nowotworów. Otyłość zwiększa także ryzyko wystąpienia zaburzeń hormonalnych i metabolicznych. Poza negatywnym wpływem na zdrowie fizyczne, obniża również komfort życia psychospołecznego. Dziecko z powodu nadwagi jest stygmatyzowane przez rówieśników i często odtrącane podczas szkolnych zabaw. Uważane jest za gorsze, leniwe, mniej inteligentne i nieatrakcyjne. Brak akceptacji ze strony innych wpływa bardzo negatywnie na rozwój emocjonalny i psychiczny młodego człowieka, co sprawia, że nawet w dorosłym życiu taki człowiek czuje się gorszy i uważa, że nie zasługuje na dobrą pracę, większe zarobki czy atrakcyjnego partnera.
D.T.: Oczywistym jest, że lepiej jest zapobiegać otyłości niż ją leczyć.
H.W.: Prewencja otyłości polega na promowaniu zdrowego stylu życia, edukacji żywieniowej dzieci i młodzieży, edukacji opiekunów dziecka, budzeniu świadomości żywieniowej, polegającej na dokonywaniu właściwych wyborów żywieniowych każdego dnia. Ogromny wpływ mogą tu odegrać media, które traktowane są przez rodziców jako wiarygodne źródło informacji. To jest bardzo ważne, bo poprzez prawidłowe żywienie w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju rodzice mają realny wpływ na zdrowie dziecka teraz i w przyszłości. Także szkoła może być środowiskiem przyjaznym zdrowemu żywieniu dzieci, krzewiącym aktywność fizyczną. Promowanie aktywności fizycznej, zachęcanie do uprawiania różnych form ruchu, ograniczenia ilości spędzanego czasu przed komputerem lub telewizorem na rzecz ruchu właśnie, jest następnym czynnikiem w profilaktyce otyłości. Pożądana aktywność fizyczna, to co najmniej godzinę dziennie. Rekomendowane jest pokonywanie dystansu 10 tys. kroków dziennie.
Jednym z najważniejszych i najprostszych narzędzi skutecznej profilaktyki otyłości są piramidy żywieniowe, czyli graficzny opis różnych grup produktów spożywczych, niezbędnych w codziennej diecie, wzbogacony o odpowiednie zasady, które należy stosować np.
- Jedz regularnie 5 małych posiłków i pamiętaj o częstym piciu wody.
- Jedz różnorodne warzywa i owoce.
- Jedz produkty zbożowe, zwłaszcza pełnoziarniste.
- Wybieraj tłuszcze roślinne zamiast zwierzęcych.
- Nie spożywaj słodkich napojów oraz słodyczy (zastępuj je owocami i orzechami).
- Nie dosalaj potraw, nie jedz słonych przekąsek i produktów typu fast food.
- Wysypiaj się, aby twój mózg mógł wypocząć.
- Sprawdzaj regularnie wysokość i masę ciała.
D.T.: Czy możemy podać kilka praktycznych wskazówek dla rodziców, co robić by nie wychować otyłego dziecka ?
H.W.: Po pierwsze zwracaj uwagę na sposób żywienia twojego dziecka, ale także całej rodziny. Dbaj o regularność posiłków, wykorzystuj naturalne świeże produkty, żywność nieprzetworzoną, w diecie twojego dziecka powinny dominować warzywa, z mniejszą ilością owoców. Jako przekąskę zamiast słodyczy podawaj dziecku talerz kolorowych warzyw i owoców.
Zwracaj uwagę na stan odżywiania twojego dziecka, małe dziecko w ciągu roku powinno przybierać na wadze ok 2-3 kg, jego wzrost powinien być w granicach 5-8 cm. Jeżeli są nieprawidłowe przyrosty masy ciała, konsultuj to z lekarzem.
Pamiętaj, że czynnik żywieniowy jest najważniejszy w obniżaniu ryzyka nadmiaru masy ciała i wystąpienia chorób dietozależnych w przyszłości. Obserwuj, monitoruj i zachowaj zdrowy rozsądek.
Prof. Halina Weker, kieruje Zakładem Żywienia oraz zespołem medyczno-żywieniowym w Instytucie Matki i Dziecka, jest wykładowcą na Wydziale Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Prof. Halina Weker zajmuje się problematyką związaną z żywieniem dzieci oraz kobiet w okresie ciąży i laktacji. Jest członkiem forum ekspertów opracowujących zalecenia żywieniowe dla niemowląt i małych dzieci, kobiet w ciąży i karmiących piersią oraz ekspertem opiniującym środki spożywcze, w tym przeznaczone dla niemowląt i dzieci.
